Nhật Trần
28-6-2025
Phần 1: Kiểm soát và cân bằng — Trụ cột sống c̣n của nền dân chủ Hoa Kỳ
1.1. Lư do ra đời:
Những nhà lập quốc của Mỹ hiểu rơ nguy cơ của một chính quyền tập trung quá nhiều quyền lực (vua Anh từng bóc lột, đàn áp thuộc địa). Họ học hỏi kinh nghiệm thất bại của các nền cộng ḥa cổ đại (La Mă) và hiện đại (Pháp thời tiền cách mạng). V́ thế, Hiến pháp Mỹ ấn định 3 nhánh quyền lực:
• Lập pháp (Quốc hội): Làm luật, quyết định ngân sách, giám sát Tổng thống.
• Hành pháp (Tổng thống, các Bộ): Thi hành luật, điều hành chính phủ.
• Tư pháp (Ṭa án): Giải thích luật, phán xử các tranh chấp, kiểm tra tính hợp hiến.
Họ tạo ra “checks and balances” – mỗi nhánh có quyền ngăn cản sự lạm quyền của nhánh khác. Mục tiêu: Không ai, không nhóm nào được phép độc quyền chi phối đất nước.
1.2. Cơ chế kiểm soát và cân bằng hoạt động thế nào?
Quốc hội có thể luận tội và phế truất Tổng thống (impeachment), kiểm soát ngân sách, điều trần các quan chức, thông qua các luật giới hạn quyền hành pháp của Tổng thống.
Ṭa án có thể tuyên bố đạo luật hoặc sắc lệnh của Tổng thống là vi hiến (judicial review).
Tổng thống có quyền phủ quyết luật của Quốc hội, bổ nhiệm thẩm phán (với sự chấp thuận của Thượng viện), ban hành các sắc lệnh hành pháp.
=> Mỗi nhánh vừa có quyền lực, vừa bị “ḱm kẹp”, không thể toàn quyền.
1.3. Tại sao kiểm soát và cân bằng là nền tảng dân chủ?
Nếu không có kiểm soát và cân bằng:
• Một đảng hoặc cá nhân có thể sửa luật để bảo vệ chính ḿnh (như Hitler tại Đức 1930s, Putin tại Nga, Orbán ở Hungary).
• Các quyền tự do căn bản (bầu cử, báo chí, tư pháp độc lập) sẽ bị bóp nghẹt.
• Người dân mất quyền kiểm soát chính quyền, xă hội có nguy cơ trượt dốc thành độc tài.
1.4. Dấu hiệu hệ thống kiểm soát-cân bằng bị xói ṃn tại Mỹ hiện nay
• Đảng Cộng Hoà kiểm soát cả Quốc hội, Tổng thống và Ṭa án Tối cao.
• Quốc hội không thể điều tra, không thể phế truất, không thể giới hạn quyền Tổng thống.
• Ṭa án Tối cao có đa số thẩm phán là bảo thủ, liên tiếp ủng hộ các sắc lệnh của Tổng thống, chống lại các quyền dân sự (phá thai, quyền bầu cử, bảo vệ môi trường).
• Đảng Cộng Hoà dùng quyền lực bổ nhiệm để kéo ṭa án vào phe ḿnh (ví dụ Trump bổ nhiệm ba thẩm phán tối cao chỉ trong 4 năm).
1.5. So sánh: Khi nào kiểm soát & cân bằng đă cứu các chế độ dân chủ?
• Vụ Watergate 1970s: Quốc hội và Ṭa án buộc Nixon phải từ chức khi ông lạm quyền.
• Chính quyền Việt Nam Cộng Ḥa: Do không có kiểm soát & cân bằng thực chất, Tổng thống VNCH dễ dàng lạm quyền, quốc hội yếu, tư pháp lệ thuộc => dễ bị thao túng, đảo chính và sụp đổ.
1.6. Kết luận phần 1
Kiểm soát & cân bằng là “bộ xương sống” của chế độ dân chủ. Khi bị vô hiệu hóa, mọi quyền công dân và tự do đều trở thành giấy tờ vô nghĩa.
__________________
|