Di sản đó c̣n để lại một tật nguyền trí tuệ lớn khác. Đó là phần lớn những người có học vị và địa vị không lư luận một cách lành mạnh. Họ không lư luận để t́m một kết luận đúng mà thường chỉ lư luận để biện hộ cho một kết luận có sẵn. Một nhà khoa học lớn nói rằng người trí thức là người lao động trí óc, không liên hệ ǵ với phản biện. Phát biểu này chứng tỏ rằng ông không hề bỏ thời giờ t́m hiểu thế nào là người trí thức. Ông nói như thế chỉ v́ ông có những lư do khác để không muốn phản biện. Một nhân sĩ có tên tuổi khác tuyên bố rằng không cần phải bỏ vai tṛ lănh đạo của đảng cộng sản đối với trí thức mà chỉ cần nới lỏng. Nhưng làm sao có thể suy nghĩ một cách độc lập và sáng tạo nếu bị "lănh đạo"? Hơn nữa lư do để phải bỏ sợi dây xích tṛng vào cổ trí thức đâu phải v́ nó xiết quá chặt làm đau cổ! Sợi dây xích làm nhục, và làm thui chột trí tuệ, trước khi làm đau. Vị nhân sĩ này nói như thế v́ không muốn bị coi là "chống đảng" với những hậu quả bất lợi. Một vị khác nói rằng người Việt hải ngoại không c̣n thắc mắc về chế độ chính trị tại Việt Nam nữa. Cũng là một phát biểu thực dụng để làm vừa ḷng chính quyền dù hoàn toàn sai. Tác giả bài này đă nhiều lần nhận định rằng chúng ta thiếu một tầng lớp trí thức chính trị. Đó là một cách nói để tránh đụng chạm. Thực ra phải nói một cách ngắn gọn là chúng ta thiếu trí thức bởi v́ trí thức là một khái niệm chính trị. Không có trí thức phi chính trị.
Tại sao Việt Nam lại là Việt Nam như hiện nay?
Chúng ta là một dân tộc cần mẫn với một địa lư thuận lợi, nhưng tại sao thu nhập trung b́nh của một người Việt Nam lại chỉ bằng một phần mười mức trung b́nh thế giới? Chúng ta tự hào có bốn ngh́n năm lịch sử nhưng tại sao Việt Nam lại nằm trong danh sách ít ỏi của các dân tộc chưa có tự do? Tại sao chúng ta phải trải qua ba mươi năm chiến tranh đẫm máu để chỉ chuốc lấy kết quả là nghèo khổ, lạc hậu và độc tài? Cùng một lư do: chúng ta đă không có lănh đạo thông minh, và chúng ta không có lănh đạo thông minh v́ chúng ta thiếu những trí thức đúng nghĩa, trí thức chính trị.
Giáo sư Nguyễn Huệ Chi: “Đă là trí thức th́ phải là người có tầm, có trách nhiệm và nghĩa vụ xă hội.
Cho nên tôi nghĩ phản biện xă hội là chức năng của trí thức, chứ không phải là chức năng của ai hết"
Và tại sao hiện nay Việt Nam vẫn chưa chuyển động trong khi các dân tộc Trung Đông, Châu Phi, Châu Á dũng cảm đứng lên đ̣i dân chủ? Đó là v́ cuộc đấu tranh đổi đời nào cũng phải do trí thức chủ xướng và lănh đạo. Nhưng chúng ta quá thiếu trí thức. Chúng ta thiếu cái mà một dân tộc không thể thiếu. Trong mọi nước và mọi thời trí thức luôn luôn là đầu tàu của xă hội, và điều này càng đúng trong kỷ nguyên tri thức này.
Giải thích thế nào sự thiếu vắng này? Chắc chắn không phải v́ chúng ta thiếu trí tuệ. Rất nhiều người Việt Nam thừa sức học hỏi để biết dân chủ là ǵ và phải đấu tranh cho dân chủ như thế nào nếu thực sự muốn. Cũng không phải v́ chế độ cộng sản đàn áp quá hung bạo. Thành tŕ của chế độ hiện nay đă đủ rệu ră và các phương tiện truyền thông đă đủ mạnh để người trí thức có thể nói hết những điều ḿnh cần nói. Với một chút thận trọng và khôn ngoan họ cũng có thể kết hợp với nhau thành lực lượng. Vấn đề thực sự chỉ là họ có muốn hay không, nói cách khác họ có phải là những trí thức đúng nghĩa hay không. Vả lại tại hải ngoại có hàng trăm ngàn người tốt nghiệp đại học không hề bị chính quyền cộng sản khống chế nhưng cũng vẫn không có nổi một lực luợng dân chủ có tầm vóc.
Muốn hay không muốn không phải là một vấn đề của lư luận mà là một vấn đề của t́nh cảm và ư chí. Thực tế phũ phàng là đại đa số những người Việt Nam được gọi là trí thức không mấy quan tâm đến đất nước và đồng bào họ. Khó có lư luận nào thuyết phục được họ từ bỏ sự vô cảm này, trừ tiếng nói nội tâm của chính họ.
(tháng 3/2012)
Nguyễn Gia Kiểng