"Chuyển xăng sang điện" từ gốc nhìn ở Trung Quốc

[S9g*]

Trước Việt Nam, chính quyền Bắc Kinh cũng đã có hủ trương "Chuyển xe xăng thành xe điện" trong tham vọng muốn biến thành hình mẫu cho việc chuyển mình ngoạn mục ở lãnh vực kỹ nghệ xe điện.

Mọi thứ đã được ĐCSTQ lớn tiếng hô hào, khởi động trong hơn một thập kỷ vừa qua. Đám lãnh đạo Bắc Kinh đã thấy xuất hiện khắp nơi với các lời tuyên bố nảy lửa về việc làm giảm mức ô nhiễm, bớt phụ thuộc vào nhiên liệu hóa thạch, và muốn vươn lên vị trí số 1 trên toàn cầu trong ngành xe hơi điện. Báo chí cũng hừng hực cho phát động phong trào chuyển đổi này. Các quan chức cấp thấp thì cứ thi nhau ca tụng, a dua đu theo lời các quan chức lớn.

Từ đó, TQ đã không ngần ngại tung ra những chính sách đủ kiểu, hỗ trợ có, ép buộc có…. để thúc đẩy người dân phải chạy theo kế hoạch đầy tham vọng này.

Nghĩa địa xe điện ở TQ (Ảnh: Tiền Phong)

Nhưng cho đến 2024, những sự bất cập của việc mở rộng phát triển xe điện, thậm chí là những ảnh hưởng xấu và nặng nề đến nền kinh tế đã thấy xuất hiện ra.

Nhưng đã lỡ tuyên bố rồi thì không thể rút lại lời nói, há miệng mắc quai, đám lãnh đạo Bắc Kinh bắt đầu tìm cách cho điều tiết chậm lại việc mở rộng xản xuất xe điện, nhìn về hướng chế tạo ra xe hybrid và rút ra bài học thật cay đắng. Nhưng rốt cuộc mức thiệt hại và dang dở vẫn bị đùng đẩy trên đầu của người dân.

Ở Việt Nam, có người đã đặt câu hỏi là lý do vì sao mà những hãng xe lớn như Honda, Yamaha… đều biểu lộ ra phản ứng rất điềm tĩnh trước lệnh cấm xe xăng của Hà Nội, đơn giản là vì họ đã có kinh nghiệm của một thập niên khi chứng kiến sự phát triển ồ ạt và điên cuồng của Bắc Kinh về xe điện, và đã nhìn thấy được kết quả trong hiện tại.

Trong giai đoạn đầu, cho loại bỏ ra xe xăng qua một bên và nâng đỡ loại xe điện, TQ đã có những con số tăng trưởng khá ấn tượng, gây choáng váng về một kỳ tích về sự phát triển mới của ngành xe hơi.

Thế nhưng, hơn một thập niên sau đó, cho đến năm 2024, thực tế cho thấy ra thật rất phũ phàng: hàng trăm công ty bị phá sản, hàng triệu người tiêu dùng phải gánh chịu nhiều sự thiệt hại về tài chính, môi trường cũng bị ảnh hưởng xấu thật tai hại do pin lithium bị vứt thải ra khắp nơi và hệ thống xe điện nội địa đối mặt với nhiều sự bất ổn nghiêm trọng do sự cạnh tranh bất chính về giá cả.

Giấc mơ điện hóa xe hơi đầy tham vọng của TQ, rốt cuộc lại trở thành một ví dụ điển hình cho những sai lầm trong hoạch định về chính sách công cộng, khi một chế độ quá vội vàng muốn làm chủ tương lai mà ra tay bóp nghẹt thị trường xe hơi và chèn ép sức sống của người dân.

Cách mạng qua mệnh lệnh thay vì qua nghiên cứu trên thực tế

Khởi đầu từ năm 2009, TQ đã hùng hồn vạch ra lộ trình cho chiến lược làm "xanh hóa" ngành giao thông. Thông qua hàng loạt biện pháp hành chính thúc đẩy mạnh tay, chính phủ trung ương đã tạo ra điều kiện thuận lợi tối đa cho xe điện: trợ giá khủng đến 60,000 NDT (hơn 8,000 USD), miễn thuế mua xe, ưu tiên cấp biển số, đặc biệt tại các đô thị lớn được lệnh xiết chặt, không cho đăng ký mới loại xe chạy xăng.

Tuy nhiên, từ việc khuyến khích đến sự ép buộc dân chỉ là một bước rất ngắn trong các hoạt động độc đoán của giới cầm quyền. Bắc Kinh không chỉ hỗ trợ người dân mua xe điện, mà còn tạo ra rào cản đối với xe chạy xăng: hạn ngạch biển số rất thấp (ở Bắc Kinh, xác suất chỉ 0.2%), các tỉnh như Hải Nam tuyên bố cấm bán xe chay xăng mới từ năm 2030, và đặc biệt, yêu cầu các hãng xe phải đạt tỷ lệ doanh số bán EV từ 10% lên đến 20% chỉ trong vài năm ngắn ngủi.

Những biện pháp hành chính kiểu "cưỡng chế qua chính sách, mệnh lệnh hành chính" này rõ ràng đã phớt lờ nguyên lý về thị trường và năng lực thực tế của cả ngành sản xuất lẫn người tiêu dùng. Hậu quả tất yếu là một cuộc chuyển đổi do quá gấp rút, thiếu sự chuẩn bị và tạo ra hậu quả nghiêm trọng trên diện rộng cho nền kinh tế xã hội cũng như gây khó cho đời sống người dân.

Chính sách gọi là vì dân, nhưng rõ ràng dân là nạn nhân
Khi các chính sách ưu đãi kèm với lệnh cấm cản được ban hành ra, hàng triệu người dân, đặc biệt ở các thành phố lớn, đã buộc phải đi vay tiền, bán xe cũ để chạy theo "làn sóng xe điện" để góp phần chia sẻ giấc mơ của chính quyền là tiết kiệm nhiên liệu, và được hưởng lợi từ chính sách.

Nhưng thực tế lại cho thấy, thật khác xa với kỳ vọng. Nhiều người đã nhanh chóng nhận ra nhiều điều bất cập như: pin xe điện bị xuống cấp chỉ sau vài năm sử dụng, dịch vụ bảo hành thiếu sự chuyên nghiệp, các công ty sản xuất phớt lờ những yếu tố yếu kém được chỉ ra, trạm sạc điện bị thiếu hụt trầm trọng, đặc biệt ở vùng nông thôn và các tỉnh nhỏ. Thậm chí ở các thành phố luộn phục tùng mệnh lệnh một cách cực đoan, công an địa phương còn làm khó cả những người than phiền về các khó khăn, hay lỗi kỹ thuật về xe điện.

Không ít người đã bị kẹt lại với những chiếc xe bị hỏng hóc, khó khắn khi muốn rao bán lại và chi phí bảo hành xe quá đắt đỏ, trong khi vẫn phải trả số nợ mua xe nhiều năm sau khi không còn sử dụng được xe.

Đáng nói hơn, khi hình tượng về xe điện đã giảm bớt đi niềm tự hào của chính phủ, và trở thành gánh nặng cho nhiều người, thì mệnh lệnh từ trung ương đột ngột cho cắt toàn bộ mức trợ cấp kể từ ngày 1/1/2023, khiến hàng loạt công ty nhỏ sản xuất xe điện bị lao đao, phải khai phá sản.

Giá xe không còn được nhà nước bù lỗ nữa đã khiến cho người tiêu dùng bị mất trắng số tiền chênh lệch khi vừa mua xe trước đó không lâu. Đây chính là sự chứng minh rõ ràng cho hậu quả của việc điều chỉnh chính sách thiếu nghiên cứu và thiếu sự minh bạch, mà người dân rốt cuộc luôn là bên bị chịu nhiều thiệt thòi đầu tiên.

Tham vọng quốc gia, thiệt hại cá nhân

Không thể phủ nhận rằng TQ cũng đã gặt hái một số thành công, trở thành thị trường xe điện lớn nhất thế giới, công ty BYD vượt Tesla về mức sản lượng, và nước này cũng vươn lên vị trí số 1 thế giới về xuất khẩu xe điện trong năm 2023.

Nhưng thành công đó lại được xây dựng trên sự bất ổn trong nội bộ ngành sản xuất. Hơn 500 công ty xe điện từng được cho thành lập ra, nhưng chỉ còn chưa đến 10% tồn tại cho đến năm 2024. Hàng tỷ USD vốn bỏ ra đầu tư, bao gồm cả tiền nhà nước và vốn xã hội, đã bị bốc hơi chỉ trong vài năm. Các chuyên gia kinh tế còn dự báo rằng sau năm 2025, có thể chỉ còn khoảng 10 hãng xe điện còn đủ sức để tồn tại.

Các địa phương, từng chạy đua để thu hút nhà máy xe điện và xây dựng "thành phố thông minh", giờ đây phải gánh chịu hậu quả lớn: nhà máy bị bỏ hoang, nợ công tăng vọt, thiếu tiền lương công nhân, niềm tin giới đầu tư giảm mạnh.

Tình trạng này cho thấy nguy cơ lớn về mặt kinh tế và xã hội khi tham vọng quốc gia đã bị chính trị hóa, vượt khỏi phạm vi kinh tế thuần túy và được cho triển khai theo kiểu mệnh lệnh "trên bảo dưới làm", thiếu tính logic và giám sát độc lập.

Vì tất cả mọi thứ đã được Bắc Kinh tạo dựng lên như là một biểu tưởng quốc gia đầy tự hào, nên chính quyền trung ương buộc phải âm thầm chọn ra một vài hãng xe để hậu thuẫn như một cách để giữ mặt mũi, nhằm tránh tất cả sự chỉ trích khi mọi thứ đang trên đà bị sụp đổ. Đã có tin nói là hãng xe nhận được chính sách yểm trợ đầu tiên của ĐCSTQ là BYD.

Phía sau khẩu hiệu chiến thắng, là thất bại cay đắng

Trước tình trạng bị vỡ trận trong chủ trương lơn "Chuyển xe xăng sang xe điện", Bắc Kinh đã bắt đầu cho giảm tốc độ trong các kế hoạch thúc ép các công ty sản xuất lẫn người dân như cắt toàn bộ trợ cấp mua xe, ngừng hỗ trợ các startup yếu kém, và chính thức thừa nhận trước công luận xe hybrid nay như một giải pháp trung gian hợp lý, khuyến khích đẩy mạnh xuất khẩu để giải tỏa bớt công suất chế tạo hàng loại xe điện dư thừa…

Tuy nhiên, những hoạt động này chỉ mang tính chữa cháy. Bài học lớn hơn nằm ở việc hoạch định chính sách công: khi chính quyền quá ấu trĩ cho rằng chỉ cần phát mệnh lệnh ra thì có thể kiểm soát toàn bộ thị trường, ảo tưởng ngông cuồng về sức mạnh… từ đó đặt người dân và các công ty vào những rủi ro không lường trước được.

Trong xã hội hiện đại, việc chuyển đổi tiến bộ kỹ thuật là điều tất yếu, nhưng không thể là cuộc chạy đua nặng về tuyên ngôn chính trị. Những gì đã và đang xảy ra tại TQ là lời báo động thật rõ ràng: sự đổi mới cần đi đôi với thực tế, và đặc biệt là phải bảo vệ lợi ích người dân, chứ không thể biến họ thành vật thí nghiệm cho sự tham vọng điên cuồng của ĐCSTQ.

Bài học từ TQ có thể rút ra được, là một quốc gia có thể đẩy nhanh sự đổi mới qua các chính sách chủ trương hợp lý hợp tình và dựa trên tính toán khoa học. Nhưng nếu chính sách tương tự giống như giấc mơ ban ngày, vượt trước thực tế của xã hội, không đi kèm việc xây dựng ra cơ sở hạ tầng, không có sự đồng thuận người dân thì sự thành công đó chỉ là nhất thời, còn hậu quả nghiêm trọng có thể kéo dài cả nhiều thế hệ.

Và điều quan trọng nhất là, niềm tin của người dân, một khi bị đánh mất, sẽ không thể được phục hồi qua trợ cấp tiền bạc hay với các khẩu hiệu trống rỗng.